 |
 |
 
|
Trang chủ
Tin tức
Cơ sở dữ liệu 
Đăng ký
Giới thiệu
Tìm kiếm:
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lượt truy cập thứ 57,206,304 Có 184 người đang truy cập Tương thích với 
|
 |
Nghiên cứu tri thức và kinh nghiệm y học cổ truyền của các dân tộc để bảo tồn và phát triển cây thuốcCập nhật ngày 6/2/2009 lúc 10:38:00 AM. Số lượt đọc: 2468.Bảo tồn cây thuốc, hoặc bảo tồn đa dạng sinh học nói chung cần được tiếp cận từ nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong tương lai, xã hội hoá công tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung là một mục tiêu thiết yếu. Để đạt được mục tiêu này, cần gắn bảo tồn cây thuốc với lợi ích người dân và từng bước biến bảo tồn đa dạng sinh học thành hoạt động kinh tế của các hộ gia đình. Điều tra, nghiên cứu tri thức về cây thuốc và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của các dân tộc Việt Nam có vai trò quan trọng và hướng tới nhiều mục đích khác nhau. Một trong các mục tiêu đó là góp phần xây dựng cơ sở lý thuyết và thực tiễn cho hoạt động bảo tồn nguồn gen các cây làm thuốc của đất nước. Bảo tồn cây thuốc, hoặc bảo tồn đa dạng sinh học nói chung cần được tiếp cận từ nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong tương lai, xã hội hoá công tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung là một mục tiêu thiết yếu. Để đạt được mục tiêu này, cần gắn bảo tồn cây thuốc với lợi ích người dân và từng bước biến bảo tồn đa dạng sinh học thành hoạt động kinh tế của các hộ gia đình. Dưới đây trình bày tóm tắt một số nội dung chính và thiết yếu trong lĩnh vực nghiên cứu Thực vật dân tộc trong bảo tồn cây thuốc và một số kỹ thuật trong quá trình thực hiện. Ý nghĩa việc điều tra, tư liệu hoá tri thức và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc
Việt Nam với 54 dân tộc có truyền thống văn hoá tập quán khác nhau. Mỗi dân tộc trong quá trình khai thác tự nhiên để tồn tại và phát triển sáng tạo và đã tích luỹ riệng cho mình một hệ thống các tri thức và kinh nghiệm sử dụng thực vật để phòng và chữa bệnh. Với cùng một cây thuốc, các dân tộc có thể sử dụng vào các mục đích chữ bệnh khác nhau, ngược lại để điều trị cùng một bệnh các dân tộc lại sử dụng nhiều loài cây thuốc khác nhau. Cách sử dụng cây thuốc trong công tác điều trị của các dân tộc nước ta có nhiều nét độc đáo. Ví dụ về cách sử dụng cây thuốc của người Dao: Phương thức sử dụng nước thuốc để ngâm tắm của người Dao để điều trị tới 38 chứng bệnh (Phù, áp huyết cao, thần kinh toạ, rắn cắn, phụ nữ sau khi sinh,…). Đây là một lĩnh vực có ý nghĩa quan trọng cả về lý thuyết và thực tiễn; tuy nhiên cho tới nay chúng ta chúng ta còn chưa có điều kiện điều tra, nghiên cứu.
Xã hội phát triển, thường kéo theo sự lãng quên và xói mòn các kinh nghiệm và tri thức dân tộc truyền thống. Trong khoảng 15 năm vừa qua, đất nước đổi mới và đời sống của nhiều vùng dân cư không ngừng được cải thiện. Đồng thời hệ thống y tế được phát triển trên khắp đất nước với các chính sách ưu đãi các vùng khó khăn. Điều đó làm cho người dân nhiều vùng dân tộc thiểu số không còn tha thiết với việc sử dụng cây thuốc truyền thống. Tỷ lệ bệnh nhân người dân tộc thiểu số sử dụng cây thuốc để chữa bệnh trong những năm vừa qua ở một số khu vực nghiên cứu còn rất thấp: Người Hmông, Xã Sapả huyện Sa Pa, Lào Cai: dùng thuốc dân tộc: 32,43%; Người Cao Lan, xã Đội Cấn, Yên Sơn Tuyên Quang: 46,5%,. Số lượng các ông lang bà lang người dân tộc ít người giảm nhanh, đặc biệt tầng lớp thanh niên hầu như không còn thiết tha với học hỏi kinh nghiệm y học từ người cao tuổi.
Trên thế giới đây là hướng nghiên cứu ứng dụng được quan tâm từ rất sớm và thu được nhiều thành tựu to lớn. Từ kinh nghiệm sử dụng lá thông (Pinus sylvestris) làm nước uống của thổ dân Bắc Âu đã sản xuất được Vitamine C, từ kinh nghiệm sử dụng rễ cây Ba gạc (Rauvolfia reserpina) của thổ dân Tây Ấn Độ đã sản xuẩt được thuốc an thần Reserpin. Hiện nay nhiều loại thuốc chữa bệnh ung thư, đấi đường, Phì đại tuyến tiền liệt đã và đang nghiên cứu sản xuất từ các tri thức được học dân tộc. Ở nước ta đây là lĩnh vực còn rất ít được nghiên cứu, mặc dù tiềm năng rất lớn.
Mỗi dân tộc do tập quán, kinh nghiệm, nhu cầu khác nhau nên khai thác cây thuốc với số lượng và phương thức khác nhau. Vì vậy, chính sách quản lý tài nguyên cần có sự phù hợp với tập quán và truyền thống của các cộng đồng dân cư. Hơn nữa, từ sự đa dạng, phong phú về kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của các dân tộc; chúng ta có thể đề xuất các phương án sử dụng thay thế để nâng cao hiệu quả và lâu bền nguồn tài nguyên cây thuốc. Để thực hiện được mục tiêu này cần phải có nguồn tư liệu đầy đủ về tri thức, kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của các dân tộc.
Tri thức, kinh nghiệm sử dụng cây thuốc gắn liền với truyền thống văn hoá và là một phần của mỗi nền văn hoá dân tộc. Bảo tồn tri thức và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc chính là góp phần giữ gìn bản sắc văn hoá và truyền thống của các dân tộc Việt Nam. Một số kỹ thuật thu thập và tư liệu hoá tri thức, kinh nghiệm truyền thống phục vụ bảo tồn cây thuốc Để có thể tiến hành các hoạt động bảo tồn cây thuốc trong cộng đồng, trước hết cần có nguồn tư liệu đầy đủ và chính xác để xác định các mục tiêu, nội dung và quy mô của Dự án. Ba nhóm phương pháp giới thiệu sau đây là các nhóm phương pháp phổ biến và thường được sử dụng trong thực tiễn.
Thu thập thông tin trong cộng đồng chủ yếu dựa theo phương pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân (PRA). Phổ biến nhất trong điều tra thông tin tại cộng đồng là phương pháp phỏng vấn. Phương pháp phỏng vấn về tri thức và kinh nghiệm sử dụng cây tthuốc: Các kỹ thuật sau đây cần lưu ý trong các nghiên cứu cộng đồng:
Các phương pháp khác: Ngoài phương pháp phỏng vấn, trong nghiên cứu cây thuốc và dược học dân tộc còn sử dụng phương pháp lập phiếu điều tra, tái hiện, quan sát thực tế,. Đây là các phương pháp đòi hỏi có sự chuẩn bị kỹ lưỡng và có các chuyên gia tham gia.
Khác với việc thu thập mẫu vật trong nghiên cứu thực vật học truyền thống (botany), việc thu thập mẫu vật trong nghiên cứu cây thuốc dân tộc thường gặp các khó khăn sau:
Để khắc phục các khó khăn trên, các cán bộ điều tra sử dụng hai kỹ thuật sau đây:
Ví dụ: lá: hình dạng, mọc đối hay cách, có lá kèm hay không, có tuyến hoặc không, mùi thơm,.... Thân: đặc điểm, màu sắc vỏ, lát cắt ngang,..
- Đánh giá các số liệu số lượng: Thường sử dụng để đánh giá số lượng về thành phần loài câyu thuốc truyền thống trong mỗi khu vực. Hai phương pháp sử dụng phổ biến được sử dụng hiện nay gồm: - Phương pháp đường cong tích luỹ: Số liệu điều tra (phỏng vấn) được cộng dồn và biểu thị trên đồ thị, tại toạ độ đường biểu diễn tiếp tuyến (nằm ngang) số liệu đã đạt cực đại và có thể ngừng điều tra. - Phương pháp đồng nhất số liệu: Thành lập hai nhóm điều tra hoạt động độc lập nhau, khi nào số liệu của hai nhóm đồng nhất (bằng nhau) có thể kết thúc điều tra. - Phương pháp xác định giá trị tin cậy: thông tin về công dụng của cây thuốc thường được đánh giá qua tần suất thông tin, theo công thức do Fredmann đề nghị: FV = Ip/Iu Trong đó: Fv: Giá trị tin cậy của thông tin, Ip: Số người giới thiệu một công dụng nào đó của một loài, Iu: Tổng số người giới thiệu công dụng của cây đó với bất kỳ công dụng nào. Ngoài ra, có thể sử dụng phương pháp phỏng vấn kiểm tra, trao đổi nhóm để loại bỏ thông tin mơ hồ. Tiến trình hoạt động bảo tồn cây thuốc tại cộng đồng Nhìn chung, để hoạt động bảo tồn cây thuốc tại cộng đồng cần được tiến hành theo 3 bước chính sau đây:
Thực chất là xác định cấc loài cây thuốc trong khu vực bị đe doạ cần được bảo tồn và trong số đó loài nào cần phải khẩn trương bảo tồn và có thể bảo tồn được. Để xác định các loài cần đượcc bảo tồn thường dựa theo phương pháp cho điểm theo các tiêu chí sau:
Lựa chọn các loài ưu tiên bảo tồn trong cộng đồng, từ kết quả các loài đã xác định cần bảo tồn trong khu vực, việc lựa chọn các loài được ưu tiên bảo tồn trong cộng đồng dựa theo các tiêu chí sau:
Hiện nay các mô hình bảo tồn cây thuốc thích hợp nhất là: vườn hộ gia đình và vườn rừng. Trong mỗi mô hình chỉ thích hợp với một số loài cây thuốc cụ thể. Với một số loài không thích hợp với các mô hình nêu trên (Thalichtrum pilosum,..), cần có phương thức bảo tồn khác thích hợp hơn (các khu bảo tồn quốc gia, các vườn quốc gia). Các dân tộc nước ta hiện còn ảnh hưởng của nhiều nền nông nghiệp dân tộc khác nhau, vì vậy xác định mô hình bảo tồn thích hợp cho mỗi dân tộc (cho dù trong một địa bàn) có vai trò hết sức quan trọng. Cơ sở chủ yếu của lựa chọn này dựa trên các đặc tính nông nghiệp dân tộc học. Kết quả nghiên cứu những năm qua cho thấy:
Trong quá trình triển khai công tác bảo tồn cây thuốc tại cộng đồng, các nội dung sau đây cần được được quan tâm để đảm bảo thành công: Nghiên cứu tính thích nghi của thực vật: Để đảm bảo khả năng thành công trong các nghiên cứu bảo tồn cây thuốc theo phương thức bảo tồn chuyển vị (ex situ) hai lý thuyết có hiệu quả cao trong áp dụng thực tiễn là lý thuyết Tương đồng sinh thái nông nghiệp và Tổ hợp loài. Nghiên cứu các kỹ thuật phục vụ bảo tồn và phát triển cây thuốc:gồm kỹ thuật nhân giống, kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hoạch và bảo quản. Triển khai xây dựng các mô hình baỏ tồn cây thuốc tại cộng đồng. Đối với bảo tồn cây thuốc, nhất là các loài cây thuốc quý hiếm cần kết hợp bảo tồn với các mô hình phát triển kinh tế truyền thống (ví dụ: bảo tồn cây thuốc với phát triển thảo quả trong vườn rừng của người Dao, phát triển cây thuốc trong vườn cây ăn quả của người Hmông,..). Biên soạn tài liệu và tổ chức tập huấn cho cộng đồng. Cần có sự phù hợp về nội dung tài liệu với từng đối nhóm tượng. Tài liẹu ngắn gọn, thiết thực và diễn đạt dễ hiểu. Đánh giá hiệu quả mô hình bảo tồn và tổ chức nhân rộng trong cộng đồng. Kết luận Bảo tồn cây thuốc trong cộng đồng là một hoạt động có ý nghĩa quan trọng, thực chất đây là công tác xã hội hoá công tác bảo tồn. Đây là lĩnh vực còn khá mới mẻ ở Việt Nam, cần có sự hoàn thiện hơn nữa trong tương lai cả về phương pháp luận và hoạt động thực tiễn. Phụ lục. Một số mẫu phiếu điều tra để tham khảo Mẫu số 1. PHIẾU ĐIỀU TRA KINH TẾ – XÃ HỘI
Các chi tiết nhân sự phỏng vấn:
Các chi tiết hộ gia đình:
Nhà ở, xưởng, kho tàng:
Đất đai và sản xuất (nông nghiệp):
(* khoai sọ, kê, lạc….) Sản phẩm hái lượm, săn bắt:
Thu nhập bằng tiền
* lãi ngân hàng, tiền cho thuê nhà, quà tặng, tài trợ của chương trình phát triển,…. Phân tích sản xuất, khai thác và sử dụng cây thuốc
(Nếu thiếu ghi tiếp vào tờ khác, đính kèm và đánh dấu vào ô vuông □) Mẫu số 2. PHIẾU ĐIỀU TRA TRI THỨC DÂN TỘC VỀ CÂY THUỐC (Người điều tra điền dấu X vào ô trống (□) thích hợp) Số phiếu (dùng 4 chữ số): ………… A. SƠ LƯỢC VỀ NGƯỜI CUNG CẤP THÔNG TIN - Họ và tên:......................................... Tuổi:............. Nam □, Nữ □ - Dân tộc:......................................................................................... - Địa chỉ: Bản (xóm):............, xã:..............., huyện:..........., tỉnh:............... - Nghề nghiệp (chính / phụ): - Trình độ văn hoá:.............., chuyên môn (nếu có):............................... - Hoàn cảnh có được tri thức về cây thuốc: - Do người trong dòng tộc truyền lại □
- Thời gian làm nghề liên quan đến tri thức về cây thuốc: - Thu thập từ cây thuốc:
- Mức thu nhập cụ thể từ mỗi thang thuốc............................................ Quy ra cho một tháng/ một năm:...................................................
B. NHỮNG THÔNG TIN VỀ TRI THỨC DÂN TỘC CỦA MỘT CÂY THUỐC 1. Tên cây (theo tiếng địa phương của các dân tộc ở miền Bắc)………………………….. Tiếng dân tộc nào? Cao lan □, Dao(Mán) □, Giáy □, Hà nhì □, Kháng □, Khơ mú □, La chí □, La hủ □, Lô lô □, H’mông (Mèo) □, Mường □, Nùng □, Sán dìu □, Tày □, Thái □, Thổ □, dân tộc khác (ghi cụ thể):…………………………………………….......... 2. Bộ phận được sử dụng: toàn cây □, cành □, lá □, hoa □, quả □, hạt □, thân □, vỏ thân □, gỗ □, rễ □, vỏ rễ □, hoặc các sản phẩm khác từ cây (ghi cụ thể): 3. Cách thu hái: - Thời gian: bất kỳ □, sáng sớm □, lúc nửa mùa □, trưa □, chiều □, chập tối □, đêm □ 4. Chế biến: - Dùng tươi □, phơi khô □, sấy khô □, sao vàng □, hơ nóng □, nướng □, nung □, đốt thành than □, nấu thành cao □, chế thành viên tễ □, 5. Công dụng: làm thuốc □, hay cây độc □, khác (ghi cụ thể): □; Bồi bổ cơ thể □ Hoặc chữa các bệnh thuộc:
Các công dụng chữa các bệnh khác chưa thống kê ở trên (ghi cụ thể):…………… Dùng riêng một loài □ hay phối hợp với các loài khác □. Nếu phối hợp nhiều loài thì ghi chép tóm tắt bài thuốc như sau (số 1 dành cho loài đang nghiên cứu); các loài khác ghi vào phiếu phụ (mục “Phần ghi thêm về các loài cây trong bài thuốc cùng số”) kèm theo: Số TT Tên cây Bộ phận dùng Thu hái và sơ chế Tỷ lệ 1 2 3 4 5 (Nếu nhiều hơn 5 loài, ghi tiếp vào tờ giấy riêng, đính kèm theo và đánh dấu vào ô trống □) 6. Cách sử dụng: - Sắc □,ngân rượu □,tán bột □, giã tươi □ , khác (ghi cụ thể):………………………… - Dùng trong: uống □, nhai nuốt nước; - Dùng ngoài: tắm □, xông □, bôi □, đắp □, bó rịt □, xoa bóp □, xúc miệng □, chỉ ngậm không nuốt nước □; các cách khác (ghi cụ thể): 7. Liều lượng dùng trong một lần: - chung cho mọi đối tượng: - người lớn: - trẻ em: - phụ nữ có chửa hoặc đang nuôi con nhỏ: - các trường hợp đặc biệt khác: 8. Thời gian chữa trị (số ngày cụ thể hoặc số lượng thang thuốc phải dùng hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng): 9. Kiêng kị trong thời gian đang dùng thuốc (nều có): 10. Hiệu quả chữa trị (số người): - đã được chữa khỏi hoàn toàn: ( ); - đỡ một phần: ( ); - không khỏi: ( ); - bị tai biến hoặc có hậu quả xấu: ( ); - nguyên nhân không chữa khỏi hoặc bị tai biến:……………………………….............. 11. Địa chỉ một số bệnh nhân đã sử dụng thuốc: Họ tên:……………………...... Địa chỉ/điện thoại: ……………………....................... Họ tên:……………………….... Địa chỉ/điện thoại: ……………………………….............. Họ tên:……………………….... Địa chỉ/điện thoại: …………………………………….........
C. GHI CHÉP VỀ LOÀI CÂY (do cán bộ thu thập thông tin thực hiện): 1. Tên cây (nếu biết):
2. Mô tả tóm tắt về hình thái:
3. Tóm tắt về nơi sống và độ phong phú:
D. THU THẬP MẪU VẬT: Mẫu vật làm thuốc (số lượng đủ cho 1 thang - 1 lần chữa bệnh). Nếu là bài thuốc nhiều loài thì thu đủ số lượng cần thiết của mỗi loài, để riêng từng loài trong các túi nhỏ rồi đưa vào 1 túi chung. Tiêu bản thực vật (cần thu 3-5 mẫu, đủ tiêu chuẩn phân loại - cố gắng thu mẫu có cả hoa quả hoặc 1 trong 2). Mã hóa các vật mẫu làm thuốc và tiêu bản thực vật; chụp ảnh chúng (quay băng video quang cảnh vùng thu mẫu nếu cần và có thể). Mã số mẫu vật trùng với mã số tiêu bản. Mô tả các đặc điểm các mẫu vật để nhận dạng (đối với các mẫu không xác định được tên khoa học): ............................................................................................. Người cung cấp tin ký tên dưới đây đồng ý để các thông tin được sử dụng trong mọi trường hợp ......................................... Ngày thu thập thông tin: Ngày . tháng năm 200.. NGƯỜI THU THẬP THÔNG TIN ..................................................... (ký, ghi rõ họ và tên)
PHẦN GHI THÊM VỀ CÁC LOÀI CÂY TRONG BÀI THUỐC số ………………… (Số hiệu bài thuốc trùng với số hiệu loài thứ nhất) Loài số …. 1. Tên cây:
2. Mô tả tóm tắt về hình thái:
3. Tóm tắt về nơi sống và độ phong phú:
Loài số….. Tên cây (nếu biết):
Dịch nghĩa:
2. Mô tả tóm tắt về hình thái:
Đặc điểm nhận dạng đặc biệt (khi không đủ tiêu chuẩn phân loại) 3. Tóm tắt về nơi sống và độ phong phú:
Lưu Đàm Cư
Thanh.bvn
CÁC BÀI MỚI HƠN:
CÁC BÀI ĐĂNG TRƯỚC:
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
BVN - BotanyVN - Botany Research and Development Group of Vietnam
(©) Copyright 2007-2025