Cây rau làm thực phẩm và trị bệnh: Ác-ti-sô

Thông tin cơ bản:

Tên phổ thông: Ác-ti-sô

Tên khác:

Tên tiếng Anh: Artichoke

Tên khoa học: Cynara Scolymus L.

Thuộc họ Cúc (Compositae).

Mô tả: Ác-ti-sô là cây thảo, cao khoảng 1m. Lá mọc so le chia thành nhiều thùy, mặt trên màu lục, mặt dưới màu trắng nhạt vì có nhiều lông nhung. Cụm hoa mà người ta quen gọi là bông Ác-ti-sô nằm ở đầu các nhánh của thân, có đường kính 6-15cm, phía ngoài có những lá bắc có đỉnh nhọn, tiếp đó là những hoa bao bởi những lông tơ nằm trên một đế hoa nạc. Màu sắc của cụm hoa khác nhau tùy theo thứ (hiện đã biết đến hàng chục thứ).

Phân bố và sinh thái: Cây Ác-ti-sô có nguồn gốc từ Địa Trung Hải. Người Ai Cập đã biết trồng cây này từ lâu, nhưng chính nhờ người Arập đem loại cây này vào Tây Ban Nha trước tiên rồi đến Italia (vào thế kỷ 15) từ đó lan sang Pháp và Anh (vào thế kỷ 16) mới biết dùng nó. Ở nước ta, Ác-ti-sô được người Pháp đem vào trồng ở những vùng núi mát mẻ như Đà Lạt, Sa Pa, Tam Đảo, rộng rãi ở Đà Lạt và vùng phụ cận với khối lượng lớn. Một số nơi vùng đồng bằng Bắc Bộ (huyện Tứ Lộc, tỉnh Hải Dương) và Trung Bộ (huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An) cũng có trồng. Người ta thường trồng Ác-ti-sô bằng cây con tách từ cây mẹ, sau khi đã thu hoạch cây mẹ. Nay ta cũng nhập một số hạt giống mới và gieo hạt lấy cây con.

Chế biến làm thực phẩm: Ác-ti-sô được sử dụng dưới nhiều dạng như dùng tươi, dùng khô, nấu cao, chế dược phẩm... Ở chợ Đà Lạt, người ta bán bông Ác-ti-sô tươi, bông chẻ nhỏ phơi khô, lá khô, thân và rễ phơi khô. Cây Ác-ti-sô còn non có thể dùng luộc chín hay nấu canh ăn, nhưng bộ phận thường được sử dụng làm rau ăn là cụm hoa (bông Ác-ti-sô) bao gồm đế hoa mang hoa, các lông tơ và các lá bắc (có phần gốc mềm màu trắng) bao xung quanh. Người ta mang về, chẻ nhỏ ra theo chiều dọc thành 6-8 miếng rồi đem hầm xương, hầm với thịt lợn, thịt bò để ăn cả cái và nước. Người ta đã biết thành phần hóa học của cụm hoa Ác-ti-sô. Có từ 3 đến 3,15% protein, o,10 đến 0,30% lipid, 11 đến 15,50% glucid (gồm chủ yếu là inulin, dùng tốt cho người bị bệnh đái đường), 82% nước. Ngoài ra còn có mangan, phosphor, sắt, 300 UI vitamin A, 120 gama vitamin B1, 30 gama vitamin B2, 10mg vitamin C. 100 gam Ác-ti-sô cung cấp khoảng 50-75 calo.

Sử dụng làm thuốc: Bông Ác-ti-sô là loại rau cao cấp, khi nấu chín rất dễ tiêu hóa, tạo ra năng lượng, kích thích giúp ăn ngon miệng, bổ gan, bổ tim, lọc máu, chống độc, lợi tiểu (làm tăng sự bài tiết urê, cholesterol dư thừa và axid uric), giúp tiết sữa cho các bà mẹ nuôi con. Do đó mà bông Ác-ti-sô được chỉ định dùng trong các trường hợp suy nhược, lao lực, trong sự sinh trưởng, trong sung huyết và thiểu năng thận, giảm niệu, bệnh sỏi, thấp khớp, thống phong, tạng khớp, trong trường hợp bị nhiễm độc và nhiễm khuẩn đường ruột.

Nước sắc Ác-ti-sô rất nhiều muối khoáng, có thể dùng trong ăn uống. Cũng cần chú ý là cây Ác-ti-sô non nấu chín ăn được và dùng điều trị bệnh ỉa chảy mãn tính. Rễ cây có tác dụng lợi tiểu được dùng trong trường hợp thấp khớp, thống phong, thủy thũng và cả trường hợp vàng da. Lá Ác-ti-sô là bộ phận quan trọng của cây được sử dụng làm thuốc dưới dạng bột, nấu cao, chiết hoạt chất. Ở nước ta cũng đã sản xuất nhiều mặt hàng dược phẩm như cao Ác-ti-sô, trà Ác-ti-sô, Cynaraphytol viên, thuốc giọt Cynaraphytol, thuốc nước đóng ống Actisamin... có nhiều công dụng đối với chức năng tuần hoàn, máu, gan và thận.

Ác-ti-sô đã được xem là cây thuốc rất quý đối với các rối loạn có nguồn gốc gan (vàng da, sỏi mật, nhiễm độc ruột...), trong các rối loạn mà sự thải nước tiểu khó khăn (các bệnh nhiễm trùng, nhiễm độc), trong các bệnh có nguồn gốc gan, một số bệnh ngoài da và các thái quá thừa. Công dụng của nó đã trở thành kinh điển trong các chứng rối loạn của lứa tuổi 50, tạng khớp, thừa nitơ huyết... Bông Ác-ti-sô là một loại rau vừa bổ, vừa ngon, chất đường trong đó dùng tốt cho những người bị bệnh đái đường. Nhưng cần chú ý là khi dùng, phải rửa bằng nước sạch nhiều lần để sát trùng và khử độc do thuốc trừ sâu hoặc do các nguyên nhân khác.