Tên Khoa học: Rutaceae
Tên tiếng Anh:
Tên tiếng Việt: Cam (Quýt, Cửu lý hương)
Tên khác:

Rutaceae Juss. 1789

Họ Cửu lý hương thường được gọi là họ Cam (danh pháp khoa học: Rutaceae) là một họ thực vật trong bộ Bồ hòn (Sapindales). Tuy nhiên, ở đây dùng từ cửu lý hương làm chính do Rutaceae có nguồn gốc từ Ruta là tên gọi khoa học của chi cửu lý hương (vân hương), trong khi chi Cam có danh pháp là Citrus. Các loài của họ này nói chung có hoa được chia thành 4 hay 5 phần, thông thường có mùi thơm rất mạnh. Chúng xuất hiện dưới dạng và kích thước từ cây thân thảo tới cây bụi và cây thân gỗ nhỏ. Quan trọng nhất về mặt kinh tế trong họ này là chi Citrus (chi Cam), trong đó bao gồm các loại cây ăn quả như cam, chanh, quất, quít, bưởi và bưởi chùm.

Họ này còn được gọi dưới các tên khoa học sau đây: Amyridaceae Kunth (1824); Aurantiaceae Durande; Boroniaceae J. Agardh; Cneoraceae Vest (1818); Correaceae J. Agardh, về danh nghĩa là không hợp lệ; Cuspariaceae (DC.) Tratt.; Dictamnaceae Vest; Diosmaceae R. Br.; Diplolaenaceae J. Agardh; Flindersiaceae (Engl.) C. T. White cũ là Airy Shaw (1964); Fraxinellaceae Nees & Mart.; Pilocarpaceae J. Agardh; Ptaeroxylaceae J.-F.Leroy (1960); Pteleaceae Kunth; Zanthoxylaceae Bercht. & J. Presl.

Mô tả

Cây có lá đơn hay lá kép lông chim gồm nhiều lá chét lệch, mọc cách, đôi khi mọc đối với các tuyến trong mờ, có mùi thơm cay.

Hoa thường mẫu 5 - 4 (3,2), có đĩa mật. Bộ nhị phần lớn obdiplostemon, ít khi diplostemon hoặc nhị đồng số và đối diện với lá đài, có triền trong nhị. Bộ nhụy thường gồm 4-5 (3-1) lá noãn rời hoặc chỉ hơi dính ở gốc hoặc vòi

Quả khô tự mở hay quả mọng có vỏ ngoài chứa nhiều túi tinh dầu thơm. Hạt đôi khi có cơm

Phân loại

Họ này chia làm 4 phân họ: phân họ Rutoideae: các lá noãn hoàn toàn tách biệt, nó chỉ liên kết với nhau ở vòi và đầu nhuỵ, quả nạc, có các tông sau: Ruteae, Zanthoxyleae, Boronieae, Diosmeae, Cusparieae; phân họ Toddaloideae: các lá noãn dính, quả bao gồm 2 - 4 quả hạch con; phân họ Rhabdodendroideae: Các lá noãn hợp nhưng phân biệt bởi đế phình to và phân họ Aurantioideae: Bầu nguyên và quả nạc lớn. Họ này nằm trong bộ Sapindales nhưng nó phân biệt bởi lá có tuyến trong.

Thế giới có 160 chi, 1600 loài, phân bố ở Vùng nhiệt đới và ôn đới ấm, đặc biệt là nam Phi và châu Úc

Coleonema pulchrum
Achuaria Gereau
Acmadenia Bartl. & H.L.Wendl.
Acradenia Kippist
Acronychia J.R.Forst. & G.Forst và những người khác
Adenandra Willd.
Adiscanthus Ducke
Aegle Correa - Bael
Aeglopsis Swingle
Afraegle (Swingle) Engl.
Agathosma Willd.
Almeidea A.St.-Hil.
Amyris P.Browne - West Indian Sandalwood
Angostura Roem. & Schult.
Apocaulon R.S.Cowan
 

Cneorum tricoccon
Araliopsis Engl.
Asterolasia F.Muell.
Atalantia Correa
Balfourodendron Corr.Mello cũ là Oliv.
Balsamocitrus Stapf
Boenninghausenia Rchb. cũ là Meisn.
Boninia Planch.
Boronella Baill.
Boronia Sm.
Bosistoa F.Muell
Bouchardatia Baill.
Brombya F.Muell.
Burkillanthus Swingle
Calodendrum Thunb.
Casimiroa La Llave
Chloroxylon DC
Choisya Kunth
Chorilaena Endl.
Citropsis (Engl.) Swingle & M.Kellerm
 

Erythrochiton brasiliensis
Citrus L. - Cam, chanh
Clausena Burm.f.
Clymenia Swingle
Cneoridium Hook.f.
Cneorum L. (cũ nằm trong Cneoraceae)
Coleonema Bartl. & H.L.Wendl.
Comptonella Baker f.
Coombea P.Royen
Correa Andrews
Crowea Sm.
Cyanothamnus Lindl.
 

Cửu lý hương sa mạc (Thamnosma montana)
Decagonocarpus Engl.
Decatropis Hook.f.
Decazyx Pittier & S.F.Blake
Dendrosma Pancher & Sebert
Dictamnus L. - Burning-bush
Dictyoloma A.Juss.
Diosma L.
Diphasia Pierre
Diphasiopsis Mendonca
Diplolaena R.Br.
Drummondita Harv.
Dutaillyea Baill.
Echinocitrus Tanaka
Empleuridium Sond. & Harv.
Empleurum Aiton
Eremocitrus Swingle
Eriostemon Sm.
Erythrochiton Nees & Mart.
Esenbeckia Kunth
Euchaetis Bartl. & H.L.Wendl.
Euodia J.R.Forst. & G.Forst.
Euxylophora Huber
Evodiella Linden
Fagaropsis Mildbr. cũ là Siebenl.
Feroniella Swingle
Flindersia RBr. Crow Ash, Cudgerie
Fortunella Swingle
Galipea Aubl.
Geijera Schott - Wilga, Axebreakers
Geleznowia Turcz.
Glycosmis Correa
Halfordia F.Muell.
Haplophyllum A.Juss.
Helietta Tul.
Hortia Vand.
Ivodea Capuron
Kodalyodendron Borhidi & Acuna
Leptothyrsa Hook.f.
Limnocitrus Swingle
Limonia L.
Lubaria Pittier
Lunasia Blanco
Luvunga Buch.-Ham. cũ là Wight & Arn.
Maclurodendron T.G.Hartley
Macrostylis Bartl. & H.L.Wendl.
Medicosma Hook.f.
Megastigma Hook.f.
Melicope J.R.Forst. & G.Forst
Merope M.Roem.
Merrillia Swingle
Metrodorea A.St.-Hil.
Microcitrus Swingle
Microcybe Turcz.
Micromelum Blume
Monanthocitrus Tanaka
Monnieria Loefl.
Muiriantha C.A.Gardner
Murraya L.
Myrtopsis Engl.
Naringi Adans.
Naudinia Planch. & Linden
Nematolepis Turcz.
Neobyrnesia J.A.Armstr.
Neoschmidia T.G. Hartley
Nycticalanthus Ducke
Oricia Pierre
Oriciopsis Engl.
Orixa Thunb.
Oxanthera Montrouz.
Pamburus Swingle
Paramignya Wight
Peltostigma Walp.
Pentaceras Hook.f.
Phebalium Vent.
Phellodendron Rupr. hoàng bách (hoàng bá)
Philotheca Rudge
Phyllosma Bolus
Pilocarpus Vahl
Pitavia Molina
Platydesma H.Mann
Pleiospermium (Engl.) Swingle
Plethadenia Urb.
Polyaster Hook.f.
Poncirus Raf. - Cam ba lá
Psilopeganum Hemsl.
Ptelea L.
Raputia Aubl.
Rauia Nees & Mart.
Raulinoa R.S.Cowan
Ravenia Vell.
Raveniopsis Gleason
Rhadinothamnus Paul G.Wilson
Ruta L. - Cửu lý hương
Rutaneblina Steyerm. & Luteyn
Sarcomelicope Engl.
Severinia Ten.
Sheilanthera I.Williams
Skimmia Thunb. - Skimmia
Spathelia L.
Spiranthera A.St.-Hil.
Stauranthus Liebm.
Swinglea Merr.
Teclea Delile
Tetractomia Hook.f.
Tetradium Lour.
Thamnosma Torr. & Frem.
Ticorea Aubl.
Toddalia Juss.
Toddaliopsis Engl.
Tractocopevodia Raizada & V.Naray.
Triphasia Lour.
Urocarpus J.Drumm. cũ là Harv.
Vepris Comm. cũ là A.Juss.
Wenzelia Merr.
Zanthoxylum L.
Zieria Sm

Công dụng

Quả ăn được, có giá trị thương mại, tinh dầu được dùng trong mỹ phẩm và làm thuốc (Citrus maxima, C. sinensis, C. reticulatus, C. limonia).